«سنتهای جشن تیرگان»

سنتهای جشن تیرگان کدامند؟

از آیینهای جشن تیرگان میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

1️⃣ رفتن کنار رودها و چشمه ها و آیین آبریزان:

در این روز زرتشتیان به کنار آبهای روان رفته، آبریزان میکنند و همچنین برای افزونی آبهای روی زمین و نیرومندی تیشتر ایزد، تیر یشت یا آبزور میخوانند.

2️⃣ بستن بند تیر و باد به مچ دست و زنده کردن یاد آرش کمانگیر:

در این روز زرتشتیان به یاد تیر آرش کمانگیر که جانش را برای دفاع از مرزهای ایران فدا کرد، بندی را از هفت رنگ میبافند و به مچ دست میبندند. این بند را تیر و باد مینامند. این بند را ده روز بعد به یاد تیر آرش در باد رها میکنند و آرزوی سربلندی برای ایران عزیز مینمایند.

3️⃣ بازی دارت یا تیر اندازی:

زرتشتیان در این روز به یاد جانفشانی آرش در راه ایران، مسابقات دارت یا تیراندازی برگزار میکنند.

4️⃣ فال کوزه:

زرتشتیان در این روز فال کوزه میگیرند و هر کس وسیله ای از خود داخل کوزه میندازد و سپس یکی یکی از وسایل را از کوزه بیرون میاورند و شعر میخوانند و صاحب آن قطعه خواسته دل خود را از روی شعر خوانده شده برداشت میکند.

《ستاره ی باران اور در فرهنگ ایرانی》

سیزدهمین روز از ماه تیر 

این جشن درگرامی داشت تیشتَر (ستارهٔ باران آور در فرهنگ ایرانی) است و در روز تیر از ماه تیر برگزار می شود. از دیدگاه تاریخی ، جشن تیرگان روز کمان‌کشیدن پهلوان ایرانی به نام آرش و پرتاب تیر از فراز البرز کوه بوده است که در روایت تشتر یشت پس از نبرد بین ایرانیان وتورانیان صورت گرفته و سرزمین ایران از دشمن باز پس گرفته شده است. همچنین جشن تیرگان به روایت ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان در ایران باستان بوده‌است. 

در فراهان جشن تیرگان در اول ماه تیر برگزار می‌شود و این آیین به نام جشن تیرگان به ثبت ملی نیز رسیده است.  و  در مازندران نیز جشن تیرگان با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان ماه برگزار می‌شود. 

در مازندران نیز جشن تیرگان با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان‌ماه برگزار می‌شود. 

ارامنه اصفهان این جشن را در روز سیزدهم ژانویه برگزار می‌کنند.

انجمن کوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دماوند برگزار می‌کنند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است.

بهار مختاریان اعتقاد دارد که جشن تیرگان در اصل جشن انقلاب تابستانی در اول تیرماه بوده است. آنچه که اکنون در فراهان بازمانده است.

این جشن درگرامی داشت تیشتر (ستارهٔ باران آور در فرهنگ ایرانی) است و بنا به سنت در روز تیر از ماه تیر انجام می‌پذیرد. در تواریخ سنتی تیرگان روز کمان‌کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز است. همچنین جشن تیرگان به روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان در ایران باستان بوده‌است.

بنابر تقویم یکپارچه ادیان ایران این جشن در روز دهم تیرماه در گاهشمار کنونی ایران قرار دارد. موبد کورش نیکنام برگزاری جشن‌ها با استفاده از گاهشماری‌های سنتی با ماه‌های 30 روزه را بی‌توجهی به دانش نجوم و دستاوردهای خیام و موجب ناهماهنگی‌ در جشن‌ها دانسته و لزوم توجه به گاهشماری ملی و رسمی با ماه‌های 31 روزه را یادآور شده است. (برای آگاهی از فهرست و زمان همه جشن‌های ملی بنگرید به صفحه جشن‌های ایرانی در سایت دین بهی ).

جشن همه ساله در کوه دماوند, آمل و همه ساله توسط زرتشتیان ایران در شهرهای تهران، کرج، یزد و روستاهای اطراف، میبد، اردکان، کرمان، بم، شیراز، اصفهان،  اهواز  و اروپا و آمریکا  در روز دهم تیر برگزار می‌شود. که البته تعطیل نبودن این روز در ایران و دیگر کشورها گاه باعث می‌شود تا در نزدیکترین روز تعطیل این جشن برگزار شود.

《جشن تیرگان》

☆جشن تیرگان☆ (1)

دکتر هوشنگ طالع

پس از نوروز ، دومین جشن بزرگ ایرانیان در مسیر گردش زمین به دور خورشید ، یا نیایش همگانی ، جشن تیرگان است که بر نقطه ی دگرگونی (انقلاب) تابستانی قرار دارد ؛ یا بلندترین روز سال.

ایرانیان از گاه کهن، برای درود گفتن به خورشید بلندترین روز سال ، بر بلندی کوهها فراز میرفتند تا از خورشید تیرگان پیشباز کنند.

با تــوجه به گـرمای تیرماه ، آیین سر و تن شستن در 4 جشن بزرگ ، رفته رفته به گونه ی «آبپاشان» در آمد که تا روزگاری نه چندان دور، یک آیین سرتاسری در گسترهی فلات ایران بود و امروزه تنها در برخی از جاهای ایران و نیز در میان هممیهنان ارمنی باقی مانده است. این آیین از سوی ارمنیان ایرانی به ارمنستان کنونی رفته و در آن جا نیز گسترش یافته است. در حــالی که چنان که گفته شد ، در سرزمینهای دیگر ایران ، بسیار کرانمند (محدود) برگزار میگردد   

این آیین از سوی ایرانیان به دیگر جاهای جهان نیز رفته است ؛ به گونه ای که مراسم آبپاشان در میان هندیها و ژاپنیها و...  وجود دارد.

فرجامین بن نبشته ایی که از آیین برگزاری تیرگان در قالب « آبپاشان » در دست داریم ، مربوط به دوران شاه عباس بزرگ می باشد. 

《جشن تیرگان》

☆جشن تیرگان☆(2)

دکتر هوشنگ طالع

پایدارسازی مرزهای ایـران و توران

از دیگر رخدادهای مهم این دوره ، تثبیتِ مرزهای ایران و توران است . تورانیان ، مرزبندی دوران فریدون را نپذیرفتند .  از این رو ، با تجاوزِ آنان به ایران، دورهی نخست جنگهای ایـران وتوران آغاز شد  . 

چنانکه میدانیم ، با کشته شدن ایرج [ ایر ] به دست تور [ تورج ] و سلم ، نبردهای درازمدت ، میان توران و ایـران آغاز میشود  . 

تورها و سلمها یا تورانیان و سلمانیان ، از سپاه منوچهر نبیرهی ایر [ ایرج ] ، شکست میخورند و با کشته شدن تور [ تورج ] و سلم ، تا مدتی جنگ متارکه میشود . 

با در گذشت منوچهر ، تورانیان تجاوز را پی میگیرند و حتا در جنگ ، نوذر پسر منوچهر را نیز کشتند . 

سرانجام در اثر شکست در دوران کیقباد ، تورانیان مرزبندی دوران فریدون را میپذیرند ؛ اما این کار نیز ، مانع پیمان شکنی و تجاوز آنان نمیشود .  

داستان پذیرش مرزبندی دورانِ فریدون از سوی پشنگ ، فرمان روای تورانیان ، در اسناد و مدارک کهن ایـران ، این گونه شرح داده شده است :

یکـی مـرد بینــا دلــی، بـرگـزیـد

به ایـران فرسـتاد ، چـون آن سـزید

یکـی نامـه بنـوشـت، ارتنـگ وار 

 برو کــرده ، صـدگونه رنـگ و نگـار 

بـه نام خــداونـدِ خــورشید و مـاه 

کـه او داد ، بــر آفریــن دستگاه ...  

گر از تـور ، بـر ایـر( ج ) نیکبخـت

  بـد آمـد پـدید، از پـی تـاج و تخت

بـر آن بـد ، نمـیرانــد بایـد سخن

 نبایـد کـه پـرخـاش ماند ، به بن ... 

زخرگـاه ، تــا مـــاورالنهـر بــــر 

 کـه سیحون میانســت، اندر گـذر18

بـرو بــوم مــا بــود ، هنگـام شاه

نکـرد انـدر آن مـرز ، ایر( ج)19 نگاه 

همان بخش ایر( ج ) ، بُد ایران زمین

 کـه از آفریـدون، بــدش آفـرین ...  

کس از ما نبـیند ، سیحون بـه خواب

 وز ایـران نیایــد ، از ایــن روی آب

« ارتنگوار » در اینجا بدان معنی است که ارجاسب نقشهی مرز توران و ایران را نیز پیوست قرارداد پیشنهادی خود کرده بود .

در پیِ آشتی و برای پایان دادن به مناقشه های مرزی ، تورانیان میپذیرند که ایرانیان تیری بیفکنند و هر کجای که آن تیر فرود آمد ، آن جای مرز ایـران و توران باشد . 

آرش بهترین تیرانداز ایرانی ، انجام این کار را میپذیرد .  آرش برای این که نگذارد حتا ذرهای از خاک ایـران نصیب تورانیان گردد ، همهی توش و توان خود را در آن تیر میگذارد  . 

《جشن تیرگان》

☆جشن تیرگان☆(3)

دکتر هوشنگ طالع

نام آرش در اوستایی ، ارخش و صفت او ، خشویوی ایشو ( سخت کمان یا دارای تیر تیزرو ) است. در پهلوی شباکتیر و در آثار الباقیه ، ارش و در مجمل التواریخ و القصص ، شیواتیر و در « ویس و رامین » ، آرش کمانگیر است  . 

مسالهی تثبیت مرزهای ایـران وتوران در تیریشت ، در قالب داستان زیبای « آرش » بلورینه شده است .  در تیریشت میخوانیم :

تشتر ، ستارهی رایومندِ فرهمند را میستاییم که شتابان به سوی دریای فراخ کرت بتازد ، چون آن تیر در هوا پران که آرش تیرانداز بهترین تیرانداز ایرانی ، از کوه ایریوخشوث به سوی کوه خوانونت بینداخت ...  

پس آنگاه ، آفریدگار اهورامزدا ، بدان دمیده پس [ ایزدانِ ] آب و گیاه و مهر فراخ چراگاه ، آن [ تیر ] را راهی پدید آوردند . 

آنگاه ، اهورامزدا بدان دمید [ وامشاسپندان ] و مهر فراخ چراگاه ـ هر دو ـ آن [ تیر] را راهی پدید آورد . 

اشی نیک و بزرگ و «پارند» سبک گردونه ، با هم از پی آن روان شدند تا هنگامیکه آن [تیر] پران بر کوه «خوانونت» فرود آمد و درخوانونت به زمین رسید . 

در این میان : 

مردم روستای تاشقورگان در فلات پامیر  بر این باوراند که تیرِ آرش ، برتنه ی درختی در این روستا نشسته است .  مردم روستای تاشقورتان ، این درخت را « درخت آرش» می نامند .

گزینش ونگرش: موبدکورش نیکنام